Complexiteit
De afgelopen jaren is wel één ding duidelijk geworden: de vraagstukken waarvoor we als samenleving staan worden steeds complexer. Het feit dat we die allemaal ‘crisis’ (klimaat-, stikstof-, huizen-, zorg-, arbeidsmarkt-, etc.) noemen zegt al genoeg. 
We hebben hier geen pasklare antwoorden op, we weten er niet goed mee om te gaan. Toch kunnen we ze niet negeren, ze liggen op ons bordje. Het is een verantwoordelijkheid die je niet kunt ontlopen of negeren. Maar voor wie? De neiging ontstaat om elkaar aan te wijzen: de overheid, de vervuiler, de boeren, projectontwikkelaars, noem maar op. Partijen komen tegenover elkaar te staan. Sire is op tv al een campagne begonnen tegen ‘polarisatie’!
Wie is verantwoordelijk?
Het kost even tijd, maar langzaamaan ontdekken we dat niet ‘zij’, de ander, verantwoordelijk zijn. Nee, ‘wij’ zijn verantwoordelijk. De vraagstukken zijn zo complex en zo organisatie overstijgend dat we alleen door goede samenwerking verder komen. Hier doemt de eerste hindernis al op. Samenwerken doe je wel ‘binnen’ een organisatie (als het goed is), maar vooral niet met de concurrent ‘buiten’ de organisatie. We leven in een maatschappij van elkaar beconcurrerende bedrijven en instellingen die azen op kansen en mogelijkheden, ‘gaten in de markt’. Er is sprake van belangentegenstelling: wanneer de concurrent een deel van jouw markt afpakt, heb jij minder kans om te overleven. Een dergelijke verhouding tot elkaar verhindert de bereidheid tot samenwerken.
Aan de andere kant, iedereen voelt aan, of beter weet diep van binnen dat alleen samenwerken leidt tot constructieve, structurele oplossingen. De huidige maatschappelijke vraagstukken zijn te groot voor één partij. Wie neemt het initiatief? Wie is bereid het eigen belang ondergeschikt te maken aan het collectieve belang? Of beter, wie heeft door dat het dienen van het collectieve belang uiteindelijk ook het eigen belang dient? En als je zo ver bent, hoe pak je dit dan aan? Het antwoord ligt in ‘programmamanagement’.
Programmamanagement
Programmamanagement is een vorm van samenwerken die beoogt meerwaarde (toegevoegde waarde) te genereren door slim werkzaamheden te combineren. Daarmee bespaar je tijd, kosten en je behaalt een groter of beter resultaat. Programmamanagement is ooit begonnen om meerdere projecten die organisaties uitvoerden beter op elkaar af te stemmen, zodat hier synergie uit ontstond. Ik noem dat programmamanagement 1.0, die eind vorige eeuw langzaamaan gemeengoed werd. Veel organisaties zijn steeds meer bezig strategische plannen te maken voor de langere termijn in de vorm van programma’s, speerpunten op specifieke thema’s. Uit zo’n programma ontstond een (meerjaren)actieplan met vele inspanningen en projecten die in onderlinge samenhang moesten worden uitgevoerd. Programmamanagement moest ervoor zorgen dat alle activiteiten werkelijk zouden bijdragen aan de bedoeling van het programma. Bijvoorbeeld meer levendigheid en ’reuring’ in een dorp. Dit noem ik programmamanagement 2.0. Het verschil met 1.0 is dat er meer sturing van boven plaatsvindt, waarbij de voordelen van 1.0 meegenomen werden.
Belangenstrijd
Nu is er dan sprake van programmamanagement 3.0. Waar bij de eerste twee versies nog sprake was van één organisatie die dit intern kon regelen en inrichten is er bij deze versie sprake van een samenwerking tussen organisaties. Dat betekent een geheel andere dynamiek. Immers, je hebt te maken met organisatie met tegengestelde belangen die toch met elkaar moeten samenwerken. Wanneer die samen aan tafel zitten is er soms sprake van verborgen agenda’s, proberen partijen persoonlijk voordeel te halen uit samenwerken, maar als het puntje bij paaltje komt toch voor het eigenbelang te kiezen. Dat uit zich dan in allerlei excuus-gedrag over budgetten, of beperkte bevoegdheden, of hogere opdrachten, principes of wetten waar niet van mag worden afgeweken, etc.
Hier een samenwerking in aanbrengen is moeilijk en vraagt virtuoze vaardigheden op gedragswetenschappelijk gebied, sociale interacties, groepsdynamiek, psychologische drijfveren, politieke sensitiviteit, etc. Hoe moeilijk het ook is om dit goed voor elkaar te krijgen, het is uiterst noodzakelijk. Dat het moeilijk is, of soms zelfs onmogelijk lijkt, mag geen reden zijn om dit niet aan te gaan. Ga in gesprek, zoek elkaar op en zorg dat je met de juiste intenties elkaar blijft vinden.
Leer dit vak
Het managen van dit proces (programmamanagement) is te leren. Niet uit een boekje, maar door dit te doen. Langzaamaan groeit de vaardigheid om mensen mee te krijgen en te overtuigen van het belang dat zij kunnen bijdragen aan een hoger doel dat niet direct het eigenbelang lijkt te dienen, maar wel een hogere maatschappelijke betekenis, of waarde heeft. Het zijn sterke leiders die het aandurven deze weg te gaan. Precies het soort leiderschap dat de huidige samenleving nodig heeft. Een goede programmamanager helpt deze mensen naar een maximale opbrengst door het bieden van een sterke procesmatige ondersteuning. Ook als op de inhoud (behoorlijke) verschillen bestaan, kunnen partijen toch kiezen voor en instemmen met een manier van samenwerken die leidt tot toenadering en betrokkenheid. Alleen dat al getuigt van verantwoordelijk gedrag op grotere maatschappelijke vraagstukken. Dan begint ‘verbinding’ in plaats van ‘polarisatie’. Dan is de volgende stap naar echte oplossingen een stuk dichterbij.
Jan Boekestijn, trainer van o.a. ‘Programmamanagement’